του Σπύρου  Σουρμελίδη

Στις 7 Μαΐου  του 2000 ο Βλαντίμιρ Πούτιν ορκίστηκε Πρόεδρος της Ρωσίας στη θέση του Μπόρις Γιέλτσιν ο οποίος είχε ήδη παραιτηθεί μερικούς μήνες πριν, στις 31 Δεκεμβρίου του 1999. Είχε εκλεγεί στις 26 Μαρτίου με τις ευλογίες του Γιέλτσιν, της οικογένειας του και της ολιγαρχίας που τους περιστοίχιζε.

Στα 20 χρόνια που πέρασαν η Ρωσία άλλαξε. Έγινε και πάλι μια υπολογίσιμη δύναμη όχι μόνο λόγω του μεγέθους της και των πυρηνικών, αλλά λόγω της επανασυγκρότησης του κράτους, της επαναφοράς του αισθήματος ότι η Ρωσία ήταν  και παραμένει μια «αυτοκρατορική» δύναμη. Ο Βλ. Πούτιν συνέχισε την ρωσική παράδοση, έγινε ένας ακόμα Ρώσος ηγέτης μεγάλης διάρκειας, αδιαμφισβήτητος στο εσωτερικό, με ισχύ και αποφασιστικότητα για τους άλλους. Δύσκολα κανείς θα στοιχημάτιζε το 2000, ότι ένα μεσαίο και μάλλον άσημο στέλεχος της πρώην KGB, θα γίνει ο μακροβιότερος ηγέτης της Ρωσίας μετά τον Ιωσήφ Στάλιν (1922-1953). Δύσκολα επίσης θα στοιχημάτιζε ότι θα μπορούσε να ξαναστήσει την ρωσική οικονομία στα πόδια της.

Ο Βλαντίμιρ Πούτιν κατάφερε πολύ περισσότερα απ όσα θα μπορούσαν να φανταστούν και οι Ρώσοι και οι αντίπαλοι της χώρας τους.  Ο Ρώσος πρόεδρος κατάφερε να αποκαταστήσει τη γεωπολιτική επιρροή της χώρας με έναν μικρό προϋπολογισμό, καθώς και να επιτύχει μια υγιή και αξιόπιστη οικονομία υπό καθεστώς συνεχών κυρώσεων από την Δύση.

Ο Ρωσία του  Πούτιν, ενίσχυσε τους δεσμούς με την Κίνα, «προσάρτησε» την Κριμαία, «ανέτρεψε την παλίρροια του πολέμου» στη Συρία, πούλησε αντιαεροπορικά πυραυλικά συστήματα S-400 στην Τουρκία - μέλος του ΝΑΤΟ, έχει συνάψει σημαντικές συμβάσεις πετρελαίου και όπλων με τον σύμμαχο των ΗΠΑ, την Σαουδική Αραβία, έχει σχέσεις εμπιστοσύνης με το Ισραήλ του Νετανιάχου.

Μαζί μ όλα αυτά όμως η βασική προσπάθεια του Βλ. Πούτιν ήταν και είναι η μετατροπή του μετασοβιετικού χώρου σε ζώνη επιρροής της Ρωσίας και όχι των Ηνωμένων Πολιτειών. Αυτή είναι το κύριο χαρακτηριστικό της πορείας που ακολουθεί ο Βλαντίμιρ  Πούτιν εδώ και 20 χρόνια και τη πορεία αυτή την ακολουθεί και σήμερα.

 

Η κληρονομιά του Γιέλτσιν

Ο άνθρωπος που κατάφερε να διαδεχθεί τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στην ηγεσία της Ρωσίας (1990-1991), παρέλαβε μια χώρα σε αποσύνδεση για να την οδηγήσει σε πλήρη απαξία.
Ο Μπόρις Γιέλτσιν είχε γύρω του μια ισχυρή κλίκα που στην κυριολεξία ξεζούμισε τον πλούτο της χώρας, ξεπουλώντας τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της αχανούς  Ρωσίας. Πότης ο ίδιος, (μέσα σε λίγα χρόνια είχε 5 καρδιακές προσβολές, πέθανε το 2007 από τη καρδιά του) οδηγούσε μια χώρα κατάλοιπο μιας διαλυμένης αυτοκρατορίας, από ήττα σε ήττα. Στην πραγματικότητα από ένα σημείο και μετά τη χώρα κυβερνούσε η μεγάλη του κόρη, Τατιάνα Ντιατσένκο, παρέα με τους νεόπλουτους ολιγάρχες, δηλαδή αυτούς που μέσα σε μία νύκτα έγιναν πλούσιοι, κλέβοντας εταιρίες, πετρελαιοπηγές, ορυχεία ή εργοστάσια που ανήκαν στο ρωσικό κράτος. Πρωτίστως με τον Μπόρις Μπερεζόφσκι, που έγινε δισεκατομμυριούχος τη δεκαετία του 1990, όταν η χώρα προχώρησε στην ιδιωτικοποίηση της κρατικής περιουσίας. Και αυτός βρέθηκε ιδιοκτήτης διαφόρων περιουσιακών στοιχείων, συμπεριλαμβανομένου του κυριότερου τηλεοπτικού καναλιού της χώρας Channel One. Το 1997, το περιοδικό Forbes εκτίμησε την περιουσία του Μπερεζόφσκι σε τρία δισεκατομμύρια δολάρια. Στην εποχή του Γιέλτσιν εκτός από τον  Μπόρις Μπερεζόφσκι, αναδείχθηκαν και οι  Μιχαήλ Φρίντμαν, Βλαντιμίρ Γκουσίνσκι, Μιχαήλ Χοντορκόβσκι, Βλαντιμίρ Ποτάνιν, Αλέξαντερ Σμολένσκι, Πιέρ Αβεν, Βλαντιμίρ Βινογκράντοφ και Βιτάλι Μαλκίν, οι οποίοι δημιούργησαν το γνωστό ως Semibankirschina (Οι επτά τραπεζίτες), μια μικρή ομάδα επιχειρηματικών μεγιστάνων με μεγάλη επιρροή στον Μπόρις Γιέλτσιν και το πολιτικό του περιβάλλον. Ολοι μαζί, από το 1996 έως το 2000, έλεγχαν από το 50% έως το 70% της ρωσικής οικονομίας.

Στην εποχή της Ντιατσένκο και του Μπερεζόφσκι οι κρατικοί θεσμοί διαλύονταν, η μεγάλη πλειοψηφία των Ρώσων πεινούσε, οι μαφίες έφτιαξαν το δικό τους παρακράτος, ενώ ο πόλεμος της Τσετσενίας (1995) ήταν μια ακόμα απόδειξη ότι μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και η ίδια η Ρωσία κινδύνευε με πλήρη διάλυση. Το 1/3 του πληθυσμού δεν είχε να φάει, εκατομμύρια εργαζόμενοι έμεναν απλήρωτοι επι μήνες, οι οικογένειες πουλούσαν ακόμα και τα ρούχα τους για ένα κομμάτι ψωμί. Η Ρωσία έγινε συνώνυμο της εξαθλίωσης των ανθρώπων, της πορνείας, της μαφίας.

 

 Ο Βλαντίμιρ Πούτιν

Η ανάδειξη του Πούτιν στην ηγεσία της Ρωσίας μετά την σκοτεινή και καταστροφική δεκαετία της διακυβέρνησης του Γιέλτσιν, δεν έχει αποσαφηνιστεί ακόμα.

Γεννημένος το 1952 στο Λένιγκραντ, ακολούθησε ακαδημαϊκή καριέρα, στη συνέχεια όμως βρέθηκε να εργάζεται στην Ανατολική Γερμανία για την KGB. Το 1991 επέστρεψε στην πόλη που γεννήθηκε, Αγία Πετρούπολη πλέον, και ακολούθησε καριέρα πολιτικού δίπλα στον ισχυρό άνδρα της πόλης,  Ανατόλι Σόπτσακ. Επτά χρόνια αργότερα, το 1998 ορίστηκε Διοικητής της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Πληροφοριών της Ρωσίας, (διάδοχος της KGB). Ο δρόμος ήταν ανοικτός για το Κρεμλίνο. Σύντομα, τον Αύγουστο του 1999, ορίστηκε  πρωθυπουργός. Και τον Δεκέμβριο του 1999 πήρε το χρίσμα για την προεδρία της χώρας.

Η πολιτική οικογένεια του Γιέλτσιν και η ολιγαρχία έκαναν ό,τι μπορούσαν ώστε ο Πούτιν να νομιμοποιηθεί στην εξουσία στις επερχόμενες εκλογές της 26ης Μαρτίου 2000, όπως και έγινε. Υπήρχε όμως ένας όρος. Να μην διωχθεί ο Γιέλτσιν για την καταλήστευση της Ρωσίας. Ο Βλαντιμίρ Πούτιν υπέγραψε την 1η Ιανουαρίου 2000 διάταγμα με το οποίο όλοι οι πρόεδροι της χώρας προστατεύονταν από δίκες.

 

Η μετατροπή  της Ρωσίας

 

Ο Πούτιν ήταν πολύ προσεκτικός με το κληρονομημένο σύστημα διακυβέρνησης, κατανοώντας όλους τους κινδύνους, είτε έπαιρνε δύσκολες αποφάσεις είτε όχι.  Έχοντας επιλέξει την πολιτική του ήπιου μετασχηματισμού του  ρωσικού ολιγαρχικού συστήματος διακυβέρνησης, το μετέτρεψε σε ένα πολυ-πολικό, φιλελεύθερο σύστημα με πολλούς περιορισμούς στο εσωτερικό της χώρας. Παραμένουν όμως πληγή για τη Ρωσία τα διάφορα εμπάργκο που πνίγουν την οικονομία της Ρωσίας. Αυτή η κατάσταση επικρατεί ήδη σχεδόν έναν αιώνα. Η Δύση αρνήθηκε να αγοράσει οτιδήποτε από τη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 20-30, εκτός από τα σιτηρά, δημιουργώντας έτσι σκόπιμα μια κατάσταση λιμού στη χώρα και εμποδίζοντας την ανάπτυξη της βιομηχανικής εξέλιξης της χώρας. (Ακολούθησε η εποχή των σταλινικών σκληρών αποφάσεων, των εσωτερικών διώξεων, της πείνας και των πολέμων).

Η κατάσταση αυτή αντικατοπτρίζεται στη συνεχιζόμενη επιρροή του ΔΝΤ στο ρωσικό χρηματοπιστωτικό σύστημα, με τη Ρωσία να αμφισβητεί τη Δύση στο περίγραμμα της εξωτερικής πολιτικής.

 

Ο πόλεμος κατά των ολιγαρχών

 

Στο εσωτερικό ο Πούτιν πέτυχε να κατακερματίσει και την πολιτική ελίτ όπως και την οικονομική.  Ειδικά σε ότι αφορά τους περίφημους ολιγάρχες (από την εποχή του Γιέλτσιν) θα μπορούσε κανείς να πει ότι όχι μόνο τους περιόρισε αλλά κάποιους τους εκδικήθηκε. Ο Μπερεζόφσκι κυνηγήθηκε  από την πρώτη στιγμή, βρήκε καταφύγιο στην Βρετανία όπου και βρέθηκε νεκρός το 2013.

Ο Μιχαήλ Χοντοκόρφσκι, από στέλεχος του σοβιετικού κράτους, βρέθηκε μεγιστάνας του πετρελαίου και … φιλάνθρωπος. Ο Πούτιν τον φυλάκισε και το κράτος πήρε πίσω της πετρελαιοπηγές. Ο Βλαντίμιρ Γκουζίνσκι , κατάφερε να βγει από τη Ρωσία πριν τον συλλάβει η Αστυνομία. Η Μόσχα έβγαλε διεθνές ένταλμα σύλληψης του, και η περιπέτεια του κράτησε για χρόνια (βρέθηκε ακόμα και στην Ελλάδα το  2008 κρατούμενος, για να γίνει δεκτός μετά από το Ισραήλ λόγω καταγωγής).

Ο Ρομάν Αμπράμοβιτς, επίσης στέλεχος της κομμουνιστικής νεολαίας βρέθηκε πάμπλουτος. Φρόντισε να ακολουθήσει το δρόμο των συμβιβασμών με τον Πούτιν.
Μάλλον το ίδιο επέλεξαν οι Αλεξάντερ και Εβγένι Λεμπέντεφ, ο Αλισερ Ουσμάνοφ, ο Ολεγκ Ντεριπάσκα, ο Γιούρι Μίλνερ  ή ο Ντμίτρι Ριμπολόβλεφ (ιδιοκτήτης του Σκορπιού στην Λευκάδα). Είναι και πολλοί ακόμα οι ολιγάρχες  σχεδόν όλοι βρίσκονται στην Βρετανία ή τις ΗΠΑ, μακριά σήμερα από την Ρωσία του Πούτιν (Μιχαήλ Φρίντμαν, Λεν Μπλαβάτνικ, Αλεξάντερ Αμπράμοφ, Μιχαήλ Προκόροφ, Αλεξέι Μορντάσοφ κα)

 

Οι νέες ελίτ και ο πατριωτικός πραγματισμός 

 

Ο Πούτιν δεν εξαφάνισε τους ολιγάρχες, έβαλε όμως νέους κανόνες, δεν ήταν αυτοί που διοικούσαν τη Ρωσία. Όσοι συμβιβάστηκαν με τη νέα πραγματικότητα έμειναν πλούσιοι και έγιναν πλουσιότεροι. 
Οι νέες οικονομικές ελίτ  είναι ταυτισμένες με τον Πούτιν.

Ο Πούτιν εξακολουθεί να κατέχει προσωπική εξουσία και επιρροή, παρά τις κρίσεις στην οικονομία και τις κυρώσεις από την Δύση στην οικονομία και την πολιτική.

Διαμορφώνοντας  μια νέα ταυτότητα της μετασοβιετικής Ρωσίας, ο Πούτιν είχε να αντιμετωπίσει μια πολύπλοκη πραγματικότητα, μια κοινωνία με τεράστιες αντιθέσεις, μέσα σ ένα άναρχο τοπίο. Τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα, σε συνδυασμό με τις εξωτερικές απειλές, απειλούσαν διαρκώς τη Ρωσία.

Για να αποτρέψει τα χειρότερα σενάρια, ο Πούτιν έκανε ό,τι ήταν δυνατόν για να εμποδίσει τη δημιουργία μιας νέας εσωτερικής σύγκρουσης. Έχει αναδείξει τη δική του θεωρία του πατριωτικού  πραγματισμού,  με την υποστήριξη όλων των κοινωνικών, οικονομικών και αμυντικών στοιχείων που προασπίζουν τα συμφέροντα της χώρας.

Όλα αυτά τα 20 χρόνια ο Πούτιν κινείται μεταξύ των φιλελευθέρων τύπου Αλεξέι Κουντρίν (πρόεδρος σήμερα του Ελεγκτικού Συνεδρίου της Ρωσίας), του φιλοσταλινικού συγγραφέα Αλεξάντρ Προχάνοφ και κομμουνιστών τύπου Γκενάντι Ζιουγκάνοφ. Ο καθένας απ αυτούς τον τραβά στο πλευρό του και όλοι τελικά είναι δυσαρεστημένοι με το γεγονός, ότι αποτυγχάνουν. Ωστόσο, τα οφέλη αυτής της προσέγγισης έχουν μέχρι στιγμής ξεπεράσει το κόστος: η ιδεολογία του πατριωτισμού  βοηθά στην τεχνοκρατική επίλυση των προβλημάτων και της εδραίωσης μιας γερής οικονομίας και στην πρόληψη των προσπαθειών της Δύσης να κλιμακώσει τις συγκρούσεις στην Ρωσία.

Τα εμπόδια  που ενσωματώθηκαν στο ρωσικό κρατικό σύστημα το 1993  οδήγησαν στην εξάντληση του φιλελεύθερου μοντέλου που δημιουργήθηκε και κατοχυρώθηκε στο τότε Σύνταγμα. (Στη Ρωσία του Γιέλτσιν εφαρμόστηκε απόλυτα το Δόγμα Σοκ και Δέος, όπως το περιγράφει και η Ναόμι Κλάιν στο γνωστό βιβλίο της). Τα κατάλοιπα εκείνης της εποχής  δεν ήταν και τόσο εύκολο να εξαλειφθούν. Από ένα σημείο και μετά για τον Πούτιν το κύριο μέλημα ήταν να καταστεί η μετάβαση ομαλή και να μην μπορεί να ανατραπεί.

Ωστόσο, η επενδυτική διαδικασία παρεμποδίζεται από την αρχαϊκή ρωσική κοινωνική δομή της εξουσίας, όπου οι (γραφειοκρατικές) ελίτ λύνουν τα προβλήματά τους σε βάρος άλλων τάξεων, συμπεριλαμβανομένης και της ισχυρής αστικής τάξης. Τα κεφαλαιακά κέρδη δισεκατομμυρίων δολαρίων αρκετών ολιγαρχών συγκρίνονται με τα στοιχεία της φτώχειας εκατομμυρίων Ρώσων πολιτών. Αυτό είναι μια κοινωνική αδικία που γίνεται αισθητή και σήμερα από ολόκληρη την κοινωνία. Γιατί και στην εποχή του Πούτιν ολιγάρχες υπάρχουν και είναι πανίσχυροι.

Ο Πούτιν υποστηρίζει ότι η εξάλειψη αυτών των στρεβλώσεων είναι το κύριο καθήκον του μετασχηματισμού του, στο δρόμο για τη μεταφορά της προεδρικής εξουσίας του το έτος 2024. Χωρίς την  επίλυση αυτών των γόρδιων κόμβων, η απειλή της αποσταθεροποίησης του κράτους θα γίνει ανυπέρβλητη.

Ωστόσο, οι προκλήσεις που θέτει η ανάπτυξη της Ρωσίας απαιτούν βαθύτερες αλλαγές, και το ζήτημα των συνταγματικών μεταρρυθμίσεων έχει ήδη τεθεί.  Το σύστημα πρέπει να αναβαθμιστεί σε μια νέα κοινωνικο-οικονομική πραγματικότητα. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις όμως για τον Πούτιν , δεν πρέπει να οδηγήσουν σε κλυδωνισμούς, επομένως η διαδικασία διεξάγεται με έντονη συναίνεση και άνοιγμα στην κοινωνία. Απαιτούνται μεταρρυθμίσεις και εκσυγχρονισμός για τη δημιουργία ενός δυναμικού και αυτοαναπτυσσόμενου ρωσικού κοινωνικού συστήματος, μιας νέας σύγχρονης πολυεθνικής Ρωσίας με εγγυημένα ρητά στο νέο Σύνταγμα τα κοινωνικά και ασφαλιστικά δικαιώματα των πολιτών.

Η Ρωσία ετοιμάζεται να προχωρήσει στον επόμενο ιστορικό κύκλο, ο οποίος μπορεί να περάσει κάτω από το σημάδι της αντίθεσης προς τη Δύση και της περαιτέρω κυριαρχίας των ανεξάρτητων από την Δύση ελίτ, όλα αυτά με την προϋπόθεση του "Ισχυρού Πούτιν".

Ολ αυτά έχουν οδηγήσει και σε οικονομική ανάπτυξη η οποία όμως δεν ανταποκρίνεται στο μέγεθος και στο ιστορικό κύρος της Ρωσίας. Το ΑΕΠ της Ρωσίας είναι συγκρίσιμο με αυτό της Ιταλίας. Μιας χώρας που έχει τεράστιες πηγές πρώτων υλών, έχει επιστημονικό δυναμικό με μεγάλο βάθος, κατασκευάζει διαστημικές εξέδρες. Το στοίχημα για την οικονομική ανάπτυξη είναι ακόμα  μεγάλο.
Οι περιορισμοί (εμπάργκο) της Δύσης   δεν αποτελούν μια τόσο μεγάλη δικαιολογία. Ο Πούτιν  πέτυχε μια νέα εσωτερική ισορροπία και μια εσωτερική σταθερότητα. Μένει και η ρωσική κοινωνία να το βρει στη τσέπη της.