του Γιάννη Μπράχου*

 Το ξεχασμένο,  στα χέρια των Ταλιμπάν  Αφγανιστάν, διανύει μια νέα περίοδο με αυξημένο γεωπολιτικό ρόλο που δεν περνά απαρατήρητος από την Τουρκία, που κινείται σταθερά.  Ο πόλεμος της Ουκρανίας σε συνδυασμό με τον αναδυόμενο ρόλο της Άγκυρας  ως περιφερειακής δύναμης, αναδιατάσσει την πολιτική διαφόρων χωρών στις περιοχές του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας.

Παράλληλα, ηχηρά προβλήματα όπως ο θρησκευτικός σκοταδισμός, η τρομοκρατία, ο ΙSIS και ο φόβος μιας νέας μεταναστευτικής έκρηξης, καθιστούν την περιοχή ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και για την Ελλάδα.  Οι εστίες κρίσεων και εντάσεων, γίνονται και πιο σύνθετες διπλωματικά και περίπλοκες γεωπολιτικά και έχουν ανάγκη από  έντιμους μεσολαβητές . Η Ελλάδα που θα μπορούσε να έχει έναν τέτοιο ρόλο,, καθώς είναι μια χώρα με ισχυρές συμπάθειες,  απουσιάζει από παντού. Η συμπάθεια δεν παράγει διπλωματικό κεφάλαιο από μόνη της, απαιτείται και σχέδιο και πολιτική διορατικότητα, στοιχεία που δυστυχώς απουσιάζουν.


Στη διάρκεια της ουκρανικής κρίσης, το Αφγανιστάν τα καταφέρνει συγκριτικά καλύτερα από χώρες όπως η Αίγυπτος, ο Λίβανος και η Τουρκία, που εξαρτώνται από την αγορά σιτηρών και ενέργειας της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας.

Η πρόσβαση του Αφγανιστάν στις αγορές σιτηρών και ενέργειας της Κεντρικής Ασίας βοήθησε στον πληθωρισμό, εν μέρει λόγω των συμφωνιών της de facto κυβέρνησης των Ταλιμπάν  για εισαγωγές καυσίμων, πετρελαίου και σιτηρών.

Ενεργειακά έργα όπως οι αγωγοί Κεντρικής Ασίας-Νότιας Ασίας (CASA-1000), Τουρκμενιστάν-Ουζμπεκιστάν-Τατζικιστάν-Αφγανιστάν-Πακιστάν (TUTAP) και οι αγωγοί Τουρκμενιστάν-Αφγανιστάν-Πακιστάν-Ινδίας (TAPI) για μεταφορά φυσικού αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας από την Κεντρική Ασία στη Νότια Ασία, βελτιώνουν τη γεωπολιτική σημασία του Αφγανιστάν. Πριν την κατάληψη της κυβέρνησης, οι Ταλιμπάν αποτελούσαν σημαντικό εμπόδιο στην υλοποίηση των έργων, αλλά με την ανάληψη της εξουσίας είναι πιθανό να επιταχυνθούν τα έργα.

Η κυβέρνηση των Ταλιμπάν ενώ είναι πρόθυμη να βελτιώσει τις σχέσεις της με τη Δύση, οι κυρίαρχες φονταμενταλιστικές απόψεις παραμένουν εμπόδιο. Η  Δύση και οι γείτονες του Αφγανιστάν στην Κεντρική και Νότια Ασία έχουν περίπλοκο έργο, προωθώντας αναπτυξιακά έργα και μέτρα καταπολέμησης της φτώχειας, αποφεύγοντας την παροχή άμεσης βοήθειας στους Ταλιμπάν.

Οι Αφγανοί είναι απελπισμένοι από την καθημερινότητα, καθώς η σοβαρή οικονομική κρίση έχει κάνει τους ανθρώπους να αναζητούν μέσο διαφυγής με κάθε τρόπο. Χαρακτηριστικά η Washington Post ανέδειξε τις χαοτικές σκηνές στο αεροδρόμιο της Καμπούλ, όταν διαδόθηκε η φήμη ότι αεροπλάνα θα μετέφεραν Αφγανούς εθελοντές στην Τουρκία για υποστήριξη σεισμοπλήκτων, καθώς χιλιάδες πολίτες έσπευσαν στο αεροδρόμιο της Καμπούλ ώστε να επιβιβασθούν στα αεροπλάνα.

Η αναταραχή σταμάτησε με ανακοίνωσή του Υπουργείου Εξωτερικών, διευκρινίζοντας ότι θα αποσταλεί βοήθεια 165.000$ ως αλληλεγγύη στους "μουσουλμάνους αδελφούς" σε Τουρκία και Συρία, την στιγμή που 20.000.000 Αφγανών υποφέρουν από πείνα, εκ των οποίων 6.000.000 με "επισιτιστική ανασφάλεια".

Καθώς η Τουρκία δεν είναι ικανοποιημένη με τις επιδόσεις των Ταλιμπάν στο σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων,  φιλοξένησε δύο φορές την αφγανική αντιπολίτευση για άτυπες συναντήσεις της και ανταλλαγή σκέψεων, διευκρινίζοντας ότι η Άγκυρα δεν στηρίζει ένοπλη αντίσταση. Η Τουρκία ανησυχεί για  αστάθεια στο Αφγανιστάν, καθώς θα δημιουργήσει νέα κύματα προσφύγων και θα ενισχύσει το ISIS.

Η παρουσία της Τουρκίας στο Αφγανιστάν εκτιμάται ότι εξυπηρετεί το σχέδιο της Άγκυρας για ενοποίηση του τουρκικού κόσμου στην Κεντρική Ασία, με διακηρυγμένο στόχο τη δημιουργία οικονομικής ένωσης έως το 2040. Η αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας στην περιοχή συμπίπτει με τη διαδρομή της κινεζικής πρωτοβουλίας Belt and Road.

Η Τουρκία υπέβαλε προσφορά για διαχείριση του αεροδρομίου της Καμπούλ, ως κίνηση ενίσχυσης της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ και βελτίωσης των σχέσεων με τις ΗΠΑ. Ωστόσο τελικά προκρίθηκε η προσφορά των ΗΑΕ για το αεροδρόμιο, «απάντηση» στην αυξανόμενη ένταση μεταξύ των Ταλιμπάν και του άξονα Κατάρ-Τουρκίας-Πακιστάν.

Η Τουρκία διατηρεί όμως, το πλεονέκτημα της «αδελφής» μουσουλμανικής χώρας, η οποία μπορεί να διαμεσολαβήσει μεταξύ Αφγανιστάν και διεθνούς κοινότητας. Υπό αυτή την έννοια η τουρκική παρέμβαση μπορεί να έχει αποτέλεσμα μόνο στο πλαίσιο της συμφωνίας της Ντόχα που υπέγραψαν Ταλιμπάν και ΗΠΑ.

Η Τουρκία θα συνεχίσει να υποστηρίζει την ειρήνη στο Αφγανιστάν, επικαλούμενη  ιστορικούς, εθνοτικούς και πολιτιστικούς λόγους, για την προώθηση των γεωπολιτικών και γεωοικονομικών συμφερόντων της. Πιθανή αναταραχή ή εμφύλιος πόλεμος στο Αφγανιστάν θα συνεπαγόταν νέο κύμα μαζικής μετανάστευσης, προκαλώντας ανθρωπιστική κρίση, διευκολύνοντας τρομοκρατικές ροές και πρόσθετα οικονομικά βάρη.
 
Η Τουρκία στο Αφγανιστάν δεν ακολουθεί την συνταγή «καρότου και μαστίγιου», αλλά επιλέγει τη σταδιακή εμπλοκή της με ευελιξία ανάλογα με την συγκυρία. Δεδομένης της εξάρτησης του Αφγανιστάν από τη διεθνή βοήθεια, οι Ταλιμπάν έχουν ως κύρια επιλογή την «προσαρμογή» της  φονταμενταλιστικής  ιδεολογίας τους σε αποδεκτό επίπεδο "συμμετοχικότητας" και "ανοίγματος".

Το επίπεδο της εμπλοκής της Τουρκίας θα εξαρτηθεί από τις αποφάσεις των Ταλιμπάν. Στην περίπτωση θετικής προσέγγισης, η Τουρκία θα μπορούσε να καταστεί εγγυήτρια των σχέσεων Ταλιμπάν με την Δύση.

Σε περίπτωση διατήρησης των Ταλιμπάν ως περίκλειστο καθεστώς είναι πιθανή η εμφύλια διαμάχη στο Αφγανιστάν, με την Τουρκία να αναμένει ρόλο επιδιαιτητή,  περιορίζοντας την παρέμβαση της στην ενίσχυση των οικονομικών σχέσεων.

Χαρακτηριστικά, πρόσφατα, ολοκληρώθηκε η δεύτερη φάση του υδροηλεκτρικού φράγματος Kajaki στην επαρχία Helmand από την τουρκική εταιρεία 77 Construction, με επένδυση 160.000.000$, ενώ ο όγκος εμπορίου αυξήθηκε κατά 23% το πρώτο εξάμηνο του 2022.

Η Τουρκία τα τελευταία δύο χρόνια έχει στείλει 5.570 τόνους ανθρωπιστικής βοήθειας, ενώ η κρατική τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Συντονισμού της Τουρκίας παρέδωσε πρόσφατα 2.000 πακέτα βοήθειας για τα υποσιτισμένα παιδιά του Αφγανιστάν. Η Τουρκία αξιοποιεί τον Τουρκικό Οργανισμό Συνεργασίας και Συντονισμού (TIKA), ως μέσο για την διείσδυση στις ανεξάρτητες τουρκογενείς δημοκρατίες σε Καύκασο και Κεντρική Ασία.

Η Τουρκία, επίσης, ασκώντας πολιτική ήπιας ισχύος στο Αφγανιστάν μέσω του Ινστιτούτου Yunus Emre, πολιτιστικού κέντρου της τουρκικής κυβέρνησης, της Diyanet, της τουρκικής Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων, διαχειρίζεται τουλάχιστον 46 αφγανοτουρκικά σχολεία Μααρίφ σε επτά επαρχίες.

Πρόσφατα, η κυβέρνηση των Ταλιμπάν έστειλε εκπροσώπους της στο προξενείο της Κωνσταντινούπολης, παρά το γεγονός ότι η Τουρκία δεν αναγνωρίζει επίσημα τους Ταλιμπάν ως επίσημη κυβέρνηση. Η κίνηση αυτή υποδεικνύει διπλωματική προσπάθεια των Ταλιμπάν για τερματισμό της διεθνούς απομόνωσής τους.

Την ίδια περίοδο, η κυβέρνηση των Ταλιμπάν έχει εντείνει τις επιθέσεις εναντίον κρησφύγετων του ISIS σε επαρχίες της χώρας, ως δείγμα καλής θέλησης προς τη Δύση, ευελπιστώντας παράλληλα στην τουρκική αναγνώριση του "status quo" στο Αφγανιστάν. Μάλιστα, πρόσφατη έρευνα κοινής γνώμης στην Καμπούλ δείχνει ότι το Αφγανιστάν στηρίζεται στην Τουρκία, η οποία χαρακτηρίζεται ειλικρινής φίλος του Αφγανιστάν.

Η κρίση στην Ουκρανία αναδιατάσσει τις σχέσεις στον Καύκασο και στην Κεντρική Ασία. Η ελληνική διπλωματία ως έντιμος διαμεσολαβητής στην περιοχή θα μπορούσε να αναβαθμίσει το ρόλο της μέσω της αναπτυξιακής συνεργασίας, της αξιοποίησης της ελληνικής επιχειρηματικής παρουσίας και του πολιτιστικού αποτυπώματος.

Ωστόσο, η «τουρκοκεντρική» επικοινωνιακή πολιτική σε συνδυασμό με τους περιορισμένους πόρους του Υπουργείου Εξωτερικών περιορίζει την ορατότητα της ελληνικής διπλωματίας σε κρίσιμες περιοχές που θα καθορίσουν τις νέες παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες.

**** Οικονομολόγος-πρώην Γενικός Γραμματέας Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Υπουργείου Εξωτερικών.