Χριστίνα Πάντζου

Πενήντα χρόνια από την πρώτη του έκδοση, το εμβληματικό δοκίμιο του Εντουάρντο Γκαλεάνο, με θέμα την αδιάλειπτη λεηλασία του πλούτου ολόκληρης της ηπείρου, αποτελεί τη Βίβλο των νέων γενεών της Αριστεράς και, παρότι όταν εκδόθηκε πέρασε σχεδόν απαρατήρητο, πουλά 2 εκατ. αντίτυπα τον χρόνο.

«H παγκόσμια κατανομή της εργασίας έχει ως αποτέλεσμα το διαμοιρασμό των χωρών σε αυτές που κερδίζουν και αυτές που χάνουν. Η δική μας περιοχή της γης, που σήμερα ονομάζουμε Λατινική Αμερική, το βίωσε από νωρίς: ειδικεύτηκε στο να χάνει από τις παλιές εκείνες εποχές που οι Ευρωπαίοι της Αναγέννησης ρίχτηκαν στις θάλασσες κι έμπηξαν τα δόντια τους στο λαιμό της. Περάσαν οι αιώνες και η Λατινική Αμερική τελειοποίησε τις λειτουργίες της».

Πενήντα χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση, το βιβλίο «Οι ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής» (εκδ. «Κουκκίδα») του Εντουάρντο Γκαλεάνο -που ξεκινά με αυτό το απόσπασμα- παραμένει επίκαιρο όσο ποτέ.

Σε αυτό διηγείται την ιστορία της λεηλασίας των πόρων της ηπείρου από την εποχή των πρώτων Ευρωπαίων εξερευνητών ώς τις μέρες μας: μια απτή ανάλυση της θεωρίας της εξάρτησης μέσα από δημοσιογραφική έρευνα με ιστορικά και ανθρωπολογικά στοιχεία, αποκαλυπτικούς αριθμούς, μύθους παρμένους από τη λαϊκή παράδοση, που ξεναγούν τον αναγνώστη στα δεινά της κάθε μορφής αποικιοκρατίας και ξένης κυριαρχίας.

Ο Εντουάρντο Γκαλεάνο το έγραψε στα 31 του χρόνια και ποτέ δεν φαντάστηκε τη μοίρα που του επεφύλασσε η ιστορία, όπως αφηγήθηκε στο «Ο κυνηγός ιστοριών»: «Κατέθεσα το βιβλίο το 1970 σε διαγωνισμό του Οίκου της Αμερικανικής Ηπείρου, στην Κούβα. Και έχασα. Κατά την κριτική επιτροπή το βιβλίο δεν ήταν σοβαρό. Το 1970 η Αριστερά ταύτιζε το σοβαρό με το ανιαρό. Το βιβλίο εκδόθηκε την επόμενη χρονιά, δεν πουλούσε, ούτε καν η οικογένειά μου δεν το αγόραζε. Αλλά χάρη στη χούντα έγινε διάσημο. Γιατί διαβάστηκε ενθουσιωδώς τους πρώτους έξι μήνες της δικτατορίας στην Ουρουγουάη, επειδή οι λογοκριτές βλέποντας τον τίτλο νόμισαν πως ήταν δοκίμιο ανατομίας και το επέτρεψαν στις φυλακές. Εως ότου ανακάλυψαν το περιεχόμενό του και το απαγόρευσαν».

Είναι έτσι που έγινε ένα από τα δημοφιλέστερα δοκίμια για τη Λατινική Αμερική πουλώντας 2 εκατ. αντίτυπα τον χρόνο. Αλλά και Βίβλος των νέων γενεών της Αριστεράς, αυτής που δεκαετίες αργότερα, στις αρχές του 21ου αιώνα θα άρχιζε να φτάνει στην εξουσία (του Λούλα, του Μοράλες, του Κορέα, του Τσάβες). Διόλου τυχαία που αυτό το βιβλίο επέλεξε ο Ούγκο Τσάβες να προσφέρει ως δώρο στον Αμερικανό ομόλογό του Μπαράκ Ομπάμα το 2009 στην 5η Σύνοδο της Αμερικανικής Ηπείρου.

Αλλά ο Αμερικανός πρώην πρόεδρος, ακόμη κι αν διάβασε, σίγουρα αγνόησε τις εύστοχες παρατηρήσεις του Γκαλεάνο, όπως εκείνο το απόσπασμα: «Στη Λατινική Αμερική, όλα έχουν μεταμορφωθεί σε ευρωπαϊκό κεφάλαιο ή, αργότερα, βορειοαμερικανικό, και ως τέτοιο έχει συσσωρευτεί και συσσωρεύεται σε μακρινά κέντρα εξουσίας».
Η μεγάλη λεηλασία

Ολα ξεκίνησαν με την κατάκτηση της ηπείρου, γράφει. «Ηρθαν. Εκείνοι είχαν τη Βίβλο κι εμείς είχαμε τη γη. Και μας είπαν: Κλείστε τα μάτια και προσευχηθείτε. Κι όταν ανοίξαμε τα μάτια, εκείνοι είχαν τη γη και εμείς τη Βίβλο». Και μαζί με τη γη οικειοποιήθηκαν όλες τις πλουτοπαραγωγικές πηγές που με την επικράτηση ξένων οικονομικών δυνάμεων έγιναν commodities: ασήμι, χρυσός, πετρέλαιο, βαμβάκι, καφές, φρούτα, ζάχαρη… όλα πολύτιμα εμπορεύματα… Ετσι μετέτρεψαν την ήπειρο σε μια αχανή αποικία, θέτοντας τις βάσεις για τον εξαρτημένο καπιταλισμό που θα αναπτυσσόταν στις λατινοαμερικανικές χώρες.

Κι είναι ξεκάθαρος στην ανάλυσή του για τον καταμερισμό του πλούτου: «Οσοι κέρδισαν, κέρδισαν γιατί εμείς χάσαμε: η ιστορία της υπανάπτυξης της Λατινικής Αμερικής συνιστά κομμάτι της ιστορίας της ανάπτυξης του παγκόσμιου καπιταλισμού. Η ήττα μας συνδέθηκε πάντα εγγενώς με την νίκη των άλλων· ο πλούτος μας γέννησε πάντα την φτώχεια μας για να τροφοδοτήσει την ευμάρεια των άλλων: των αυτοκρατοριών και των ντόπιων τοποτηρητών τους».

«Αυτό το βιβλίο είναι ένα κάλεσμα αφύπνισης», επισημαίνει ο Ερίκ Νεπομουσένο, συγγραφέας και μεταφραστής του Γκαλεάνο στα πορτογαλικά. «Και εκπλήσσει πόσο επίκαιρο παραμένει μισό αιώνα αργότερα… Μέχρι ποιου σημείου μάς ανοίγει τα μάτια για την πραγματικότητα που αντιμετωπίζουμε».
Η μνήμη των λαών

Πέρασαν 50 χρόνια και ο Βρετανός δημοσιογράφος Αντι Ρόμπινσον –επαναλαμβάνοντας τα ίδια ταξίδια που είχε κάνει ο Γκαλεάνο– στο βιβλίο του «Χρυσός, πετρέλαιο και αβοκάντο: Οι νέες ανοιχτές φλέβες της Λατινικής Αμερικής» (2020) καταδεικνύει τη διαιωνιζόμενη «κατάρα των πρώτων υλών».

«Καμιά δεκαριά πρώτες ύλες (κολτάνιο, πετρέλαιο, λίθιο, σόγια, νιόβιο, αβοκάντο κ.λπ.) μπορεί να εξηγήσουν τα πιο πρόσφατα πραξικοπήματα, τις εξεγέρσεις των πολιτών αλλά και την περιβαλλοντική καταστροφή που γνωρίζει η ήπειρος», εξηγεί ο Ρόμπινσον στο BBC.

«Οπως προκύπτει και από τις συνεντεύξεις που έκανα, υπάρχουν λόγοι να σκεφτούμε πως τα πραξικοπήματα που έγιναν σε Βραζιλία (2016) και Βολιβία (2019) είχαν σχέση με δύο βασικές πλουτοπαραγωγικές πηγές, όπως το πετρέλαιο και το λίθιο. Και στη Βενεζουέλα οι απόπειρες κατά της κυβέρνησης Μαδούρο έχουν προφανώς σχέση και με τη μάχη ανάμεσα σε Ουάσινγκτον, Μόσχα και Πεκίνο για τον έλεγχο του πετρελαίου».

Με λίγα λόγια, αυτό που έδειξε ο Γκαλεάνο είναι πως «Η φτώχεια δεν είναι κάτι γραμμένο στα άστρα κι η υπανάπτυξη δεν είναι καρπός ενός υποχθόνιου σχεδίου του Θεού. Αλλά είναι οι άρχουσες τάξεις που κρατούν τα ηνία εξαγγέλλοντας την κόλαση για όλους». Και πως οφείλουμε να ανατρέχουμε πάντα στο χτες για να κατανοήσουμε το αύριο: «Πρέπει να εφευρίσκουμε το μέλλον αντί να το αποδεχόμαστε. Δεν πρέπει να υποταχθούμε στο μοιραίο του πεπρωμένου γιατί η ιστορία γεννιέται εκ νέου κάθε μέρα». Δεν υπάρχουν λαοί χωρίς μνήμη.

*** Αναδημοσιεύεται από την ΕΦΣΥΝ