Του Σωτήρη Σιδέρη

Η ακύρωση του αγωγού EastMed από τις ΗΠΑ ενεργοποιεί ήδη ένα σημαντικό τμήμα  των ευρωπαϊκών δεξαμενών σκέψης της Ευρώπης, που βλέπει μια μεγάλη ευκαιρία για αναδιατάξεις στρατηγικού χαρακτήρα στην Ανατολική Μεσόγειου με την Τουρκία να έχει ηγετικό ρόλο. Με απλά λόγια η διπλωματία σε κάθε έκφανσή της κυριολεκτικά οργιάζει,  με τη χώρα μας να μην είναι έτοιμη να προσεγγίσει έστω το νέο σκηνικό.
Η νέα οπτική ,  πρέπει να μελετηθεί προσεκτικά γιατί έχει και θετικά στοιχεία. Μια νέα οπτική,  δίνει ιδιαίτερο βάρος στην μετατροπή των εθνικών διενέξεων σε τεχνοκρατικά προβλήματα, ώστε να διευκολυνθεί η διαπραγμάτευση στο τρίγωνο Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος, ώστε να είναι όλοι μέρος του παιχνιδιού,  αν και υπάρχει η παραδοχή ότι οι ελληνοτουρκικές σχέσεις είναι κρίσιμης σημασίας. Υπό αυτήν την οπτική, η  πρακτική  ανακατεύθυνση της ενεργειακής στρατηγικής προυποθέτει μεγάλες ανατροπές στην ενεργειακή αρχιτεκτονική της ΕΕ, την πολιτική ασφάλειας και ουσιαστικά, εισηγείται έναν νέο χάρτη και έναρξη διαλόγου με την Τουρκία στο ανώτατο επίπεδο. Όλα αυτά, προτείνονται σε  πρόσφατες «αναλύσεις επικαιρότητας» του Ιδρύματος Επιστήμης και Πολιτικής (SWP) του Βερολίνου όπου περιλαμβάνεται ανάλυση των Moritz Rau, Dr. Günter Seufert και Dr. Kirsten Westphal με τον ανωτέρω τίτλο και υπότιτλο «Βαθιά ριζωμένες αντιπαλότητες και νέες δυνατότητες συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας, Τουρκίας και Κύπρου».

Οι μισές αλήθειες

Οι ισχυρισμοί των ΗΠΑ ότι ο EastMed προκαλούσε εντάσεις είναι η μισή αλήθεια για να διευκολυνθεί η Τουρκία στην πολιτική της. Γιατί η άλλη μισή αλήθεια την οποία αποκρύπτει η Αθήνα είναι ότι η Άγκυρα έχει προειδοποιήσει ότι παρόμοια στάση με τον EastMed, ότι δηλαδή θα τον εμποδίσει, τηρεί και στο ζήτημα  Ευραφρικανικού Διασυνδετηρίου Αγωγού. Τώρα εμφανίζεται και μια νέα άποψη, σύμφωνα με την οποία ήδη διεξάγονται συζητήσεις στην ΕΕ για το κατά πόσον το έργο του αγωγού EastMed, το οποίο αρχικά προβλεπόταν για τη μεταφορά φυσικού αερίου, μπορεί να τροποποιηθεί και να χρησιμοποιηθεί για τη μεταφορά πράσινου υδρογόνου.
Παραθέτουμε στην συνέχεια τα βασικά σημεία της ανάλυσης ώστε να γίνει κατανοητό το εύρος των κινήσεων και των διεργασιών που συντελούνται και που σύντομα θα γίνουν επίσημα θέματα της ευρωπαικής και σίγουρα και της ατζέντας της χώρας μας.

Όπως επισημαίνεται εισαγωγικά, η ΕΕ και η Γερμανία έχουν θέσει φιλόδοξους στόχους όσον αφορά την πολιτική για το κλίμα. Γι’ αυτό αντιμετωπίζουν σήμερα διαφορετικά την ενεργειακή κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο. Με τους σχεδιασμούς για την ενεργειακή μετάβαση τα κοιτάσματα φυσικού αερίου της περιοχής χάνουν τη σημασία που τους αποδιδόταν λίγα χρόνια πριν.

Αντιθέτως, η περιοχή γίνεται πιο σημαντική από ενεργειακής οικονομικής απόψεως ως εν δυνάμει διαμετακομιστικός και διασυνδετήριος χώρος. Προκειμένου να καλυφθεί η αυξημένη ζήτηση για οικολογικό ρεύμα στην Ευρώπη, το ευρωπαϊκό, το αφρικανικό και το μεσανατολικό ηλεκτρικό δίκτυο θα μπορούσαν να συνδεθούν μεταξύ τους μέσω της Ανατολικής Μεσογείου. Ταυτόχρονα, η περιοχή διαθέτει το δυναμικό υποστήριξης της ΕΕ για την ανάπτυξη της οικονομίας υδρογόνου. Αυτή η επαναξιολόγηση της Ανατολικής Μεσογείου από ενεργειακής οικονομικής απόψεως δημιουργεί νέες οικονομικές προοπτικές και περιθώρια πολιτικής δράσης στα κράτη της περιοχής. Σε αυτό το πλαίσιο, οι διενέξεις περί θαλασσίων ΑΟΖ μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, καθώς και μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας θα έχαναν μεγάλο μέρος της δυναμικής τους. Ωστόσο, υπάρχει ο κίνδυνος κωλυσιεργίας όσον αφορά την ανάπτυξη των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ) και της διασυνδεσιμότητας στην Ανατολική Μεσόγειο εξαιτίας βαθιά ριζωμένων αντιπαλοτήτων.

       

Η νέα οπτική

Νέα οπτική και ενεργειακά ζητήματα στην Ανατολική Μεσόγειο: Αναλυτικότερα, όσον αφορά την αλλαγή οπτικής στην ενεργειακή πολιτική για την Ανατολική Μεσόγειο, οι μελετητές αναφέρουν μεταξύ άλλων: Η επιδιωκόμενη πλέον απολιγνιτοποίηση των οικονομιών των κρατών-μελών της ΕΕ θα οδηγήσει μεσο-μακροπρόθεσμα στη μείωση της ευρωπαϊκής ζήτησης για φυσικό αέριο κι έτσι δεν θα αποδίδεται καμία ιδιαίτερη σημασία στις εισαγωγές αερίου από την Ανατολική Μεσόγειο. Αντιθέτως, Βρυξέλλες και Βερολίνο προσβλέπουν με αυξημένο ενδιαφέρον στις τεράστιες δυνατότητες παραγωγής ηλιακής και αιολικής ενέργειας στην εν λόγω περιοχή και στη δυνατότητα να ληφθεί από εκεί οικολογικό ρεύμα και υδρογόνο. Τον Μάρτιο του 2021, οι Υπουργοί Ενέργειας της Ελλάδας, της Κύπρου και της Αιγύπτου υπέγραψαν Μνημόνιο Συνεργασίας για την κατασκευή του Ευρασιατικού Διασυνδετηρίου Αγωγού, που αναμένεται να τεθεί σε λειτουργία το 2025.

Επιπλέον, στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου υπάρχουν προοπτικές για την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής οικονομίας υδρογόνου, όπως αναγνωρίζουν και ειδικοί, οι οποίοι συζητούν για το πώς η παραγωγή ‘πράσινου υδρογόνου’ στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο μπορεί να αποβεί μια επικερδής επιχείρηση. Μέχρι τώρα βέβαια, δεν παράγεται υπεράκτια αιολική ενέργεια ούτε από την Ελλάδα ούτε από την Κύπρο ή την Τουρκία, μολονότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θεωρεί ότι η περιοχή προσφέρεται για κάτι τέτοιο και γι’ αυτό ανέθεσε την εκπόνηση μελέτης για υπεράκτιες πηγές αιολικής ενέργειας στη Μεσόγειο.

Τα αποτελέσματα της εν λόγω μελέτης ενσωματώθηκαν στην εξαγγελθείσα στρατηγική για ανανεώσιμη υπεράκτια ενέργεια. Ιδιαίτερα για το «ελληνικό Αιγαίο» (sic) με το πλήθος των νησιών του – γράφουν οι αναλυτές του SWP – προβλέπονται τεράστιες δυνατότητες παραγωγής ενέργειας. Αυτή τη στιγμή, τόσο η Ελλάδα όσο και η Τουρκία επεξεργάζονται ένα νομικό πλαίσιο προς ρύθμιση της προσδοκώμενης αγοράς για την εγκατάσταση υπεράκτιων ανεμογεννητριών, καθώς θεωρείται πιθανό να αναπτυχθεί γρήγορα αυτή η τεχνολογία. Αλλά και ως διαμετακομιστικός χώρος για τη μεταφορά πράσινου υδρογόνου που παράγεται σε αραβικές χώρες μπορεί να αποβεί σημαντική στο μέλλον η Ανατολική Μεσόγειος. Ήδη διεξάγονται συζητήσεις στην ΕΕ για το κατά πόσον το έργο του αγωγού EastMed, το οποίο αρχικά προβλεπόταν για τη μεταφορά φυσικού αερίου, μπορεί να τροποποιηθεί και να χρησιμοποιηθεί για τη μεταφορά πράσινου υδρογόνου.

Οι παλιές αντιπαλότητες ως επίμονα εμπόδια:

Στην ανάλυση του SWP επισημαίνεται ότι, λόγω των βαθιά ριζωμένων πολιτικών αντιπαλοτήτων, είναι αμφίβολο αν η Ελλάδα, η Τουρκία και οι εθνοτικές ομάδες της Κύπρου θα κατορθώσουν να εκμεταλλευθούν με συνεργατικό πνεύμα τις δυνατότητες και ανάγκες που συνδέονται με την ενεργειακή μετάβαση. Έτσι, το αδιέξοδο στη διαμάχη για τις ΑΟΖ μπορεί να μπλοκάρει τις κοινές δράσεις για τη διασυνδεσιμότητα και τις ΑΠΕ. Ιδιαίτερα η προώθηση της διασυνδεσιμότητας των ηλεκτρικών δικτύων είναι ένα πολιτικά ‘καυτό’ ζήτημα: Αντιδρώντας στην υπογραφή του Μνημονίου συνεργασίας Ελλάδας-Ισραήλ-Κυπριακής Δημοκρατίας τον Μάρτιο του 2021 για την κατασκευή του Ευρασιατικού Διασυνδετηρίου Αγωγού, η Άγκυρα απέστειλε ρηματική διακοίνωση διαμαρτυρίας στα υπογράφοντα κράτη. Σ’ αυτήν η Τουρκία ασκεί κριτική γιατί δεν συμπεριελήφθη στους σχεδιασμούς, μολονότι η προβλεπόμενη διαδρομή του υποθαλασσίου καλωδίου περνάει και από την περιοχή που η ίδια διεκδικεί ως δική της ΑΟΖ.

Προς το παρόν, μόνον εικασίες μπορούν να διατυπωθούν για το αν η Άγκυρα θα προβεί στη λήψη περαιτέρω μέτρων για να αποτρέψει την κατασκευή του Ευρασιατικού Αγωγού. Οι τουρκικές αντιδράσεις όμως στους σχεδιασμούς για τον αγωγό EastMed ενισχύουν αυτούς τους φόβους, δεδομένου ότι η Άγκυρα απειλεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2010 ότι είναι πρόθυμη να παρεμποδίσει την κατασκευή του αγωγού ακόμα και με στρατιωτικά μέσα. Παρόμοια στάση απειλεί να τηρήσει η Τουρκία και για την κατασκευή του Ευραφρικανικού Διασυνδετηρίου Αγωγού, ρισκάροντας όμως έτσι μια νέα σύγκρουση με την ΕΕ και ενταφιάζοντας τις τωρινές της προσπάθειες για βελτίωση των διμερών σχέσεων με την Αίγυπτο και το Ισραήλ.

Εκείνο πάντως που κατά τους αναλυτές ανέδειξε η προώθηση έργων διασυνδεσιμότητας στην περιοχή είναι η διαμόρφωση σχημάτων περιφερειακής συνεργασίας: Από τη μια πλευρά βρίσκονται η Ελλάδα, το Ισραήλ, η Κυπριακή Δημοκρατία και η Αίγυπτος, που θεωρούν την ενεργειακή πολιτική ως πεδίο διεύρυνσης της συνεργασίας τους στους τομείς της οικονομίας και της πολιτικής ασφαλείας. Από την άλλη πλευρά είναι η Τουρκία, η οποία λόγω της ηγεμονικής πολιτικής της έχει παραγκωνιστεί. Τονίζεται επίσης η σημασία του EastMed Gas Forum (EMGF), στο οποίο ανήκουν η Αίγυπτος, το Ισραήλ, η Ιορδανία, η Παλαιστινιακή Διοίκηση, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Ιταλία και η Κύπρος, αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή από τον Ιούλιο του 2021 με καθεστώς παρατηρητή, για τη δημιουργία και διεύρυνση μιας περιφερειακής αγοράς αερίου και προώθησης των ΑΠΕ. Σημειώνεται ότι το Φόρουμ δημιουργήθηκε ως αντίδραση στη συγκρουσιακή πολιτική της Άγκυρας έναντι των γειτονικών χωρών.
Συστάσεις δράσεων για την ΕΕ και τη Γερμανία:
Ολοκληρώνοντας την ανάλυσή τους, οι ερευνητές του SWP (που συνεργάζεται με το Ίδρυμα Mercator και συμβουλεύει το γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Εξωτερικών) επισημαίνουν εκ νέου τη σημασία της ευρωπαϊκής ενεργειακής πολιτικής στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου: Η Green Deal και οι πολιτικές της συνέπειες – γράφουν - θα επηρεάσουν έντονα την οικονομική και οικολογική κατάσταση των κρατών της περιοχής. Και αντιστρόφως, η περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου θα αποτελέσει σημαντικό παράγοντα για την επίτευξη των ευρωπαϊκών στόχων στους τομείς του κλίματος και της ενέργειας. 

Κι ενώ για τα κοιτάσματα φυσικού αερίου στα ανοικτά της Κύπρου δεν εκδηλώνεται πλέον ενδιαφέρον από την ΕΕ για την κάλυψη των ευρωπαϊκών ενεργειακών αναγκών, έρχονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος πιο βιώσιμες μορφές της ενεργειακής οικονομίας στην περιοχή: Η ανάπτυξη των ΑΠΕ και η παραγωγή οικολογικού ηλεκτρικού ρεύματος, η επέκταση της διασυνδεσιμότητας και η ευκαιρία για παραγωγή υπεράκτιου υδρογόνου, που θα συνδέεται με την ευρωπαϊκή αγορά, θεωρούνται εξαιρετικά επικερδείς από ευρωπαϊκής σκοπιάς. Η Ανατολική Μεσόγειος καθίσταται ένας συνδετικός χώρος στον οποίο όλο και περισσότερο αυξάνονται οι υποδομές και οι συναλλαγές. Η Τουρκία, λόγω της οικονομικής και πολιτικής κυριαρχίας της στην περιοχή, θεωρείται στο πλαίσιο της επιδιωκόμενης από την ΕΕ ενεργειακής μετάβασης  κεντρικός, αλλά συγχρόνως δύσκολος παίκτης.  Ο συντονισμός του ενεργειακού οικονομικού μετασχηματισμού μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας θα συνέφερε και τα δύο μέρη. Σε αντίθετη περίπτωση, υπάρχει ο κίνδυνος μεγάλου πολιτικού κόστους και εμποδίων στην πορεία για υλοποίηση των ενεργειακών οικονομικών στόχων. Κατά βάση, και η Τουρκία εξαρτάται από τη συνεργασία με την ΕΕ, επειδή χρειάζεται επειγόντως επενδυτική βοήθεια για την κατασκευή βιώσιμων ενεργειακών υποδομών.

Οι ανωτέρω επισημάνσεις οδηγούν στην διατύπωση τριών προτάσεων ενδεδειγμένης δράσης:

1.    Όσον αφορά την αντιμετώπιση ορυκτών καυσίμων υλών, η ΕΕ θα πρέπει να συνηγορήσει έναντι των διεθνών επιχειρήσεων και των κρατών της Ανατολικής Μεσογείου υπέρ της βραχυπρόθεσμης παύσης  και προς το παρόν εγκατάλειψης των ερευνών για φυσικό αέριο στα ανοικτά της Κύπρου. Το σταμάτημα των ερευνητικών αποστολών λόγω πανδημίας κατά τους προηγούμενους μήνες έδειξε ότι κατ’ αυτόν τον τρόπο η κατάσταση αποκλιμακώνεται και μπορούν να ανοίξουν νέες δίοδοι συνομιλιών. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, λόγω των δικών της κλιματικών στόχων, δεν θα πρέπει να κινήσει άλλες επενδύσεις σε νέες υποδομές για ορυκτά καύσιμα, με πρώτο τον αγωγό EastMed, αλλά πολύ περισσότερο να εστιάσει στην εξεύρεση οδών μεταφοράς ουδέτερου κλιματικά υδρογόνου. Κάτι τέτοιο θα έστελνε ηχηρό μήνυμα στην περιοχή και θα συνέβαλε αποφασιστικά στην αποδυνάμωση του ξεπερασμένου, ούτως ή άλλως, αφηγήματος για το κυπριακό αέριο ως πετυχημένο εξαγώγιμο προϊόν.
2.    Όσον αφορά την ανάπτυξη των ΑΠΕ, η ΕΕ θα πρέπει να εκμεταλλευθεί την οικολογική και οικονομική πίεση για ανάληψη δράσης υπό την οποία τελούν  η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κύπρος, και να θέσει στο επίκεντρο της στρατηγικής της γι’ αυτές τις χώρες τις επενδύσεις για βιώσιμες ενεργειακές υποδομές. Κατά προτεραιότητα, πρέπει να ενισχύσει την περαιτέρω εξέλιξη της διασυνδεσιμότητας, της υπεράκτιας αιολικής ενέργειας και της παραγωγής κλιματικά ουδέτερου υδρογόνου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η ΕΕ θα είχε την ευκαιρία να διευρύνει τον ηγετικό ρόλο της στον τομέα της αειφόρου ενέργειας και του υδρογόνου. Η Ελλάδα, η Τουρκία και η Κύπρος θα μπορούσαν κατά συνέπεια να βελτιώσουν τις κλιματικές και περιβαλλοντικές επιδόσεις τους, αλλά και να μειώσουν την εξάρτησή τους από τις εισαγωγές ορυκτών καυσίμων.
3.    Όσον αφορά τη διαμάχη για τον καθορισμό ΑΟΖ, θα πρέπει να ληφθούν προληπτικά μέτρα, για να μην επηρεάσουν αρνητικά τον ενεργειακό μετασχηματισμό οι ανεπίλυτες διενέξεις για τη θαλάσσια οριοθέτηση, την εδαφική κυριαρχία και την πολιτική επιρροή ανάμεσα στην Ελλάδα, την Τουρκία και τις κυπριακές εθνοτικές ομάδες.

Διάλογος με Τουρκία με καρότο και μαστίγιο

Προκειμένου να δημιουργηθούν πολιτικά ευνοϊκές προϋποθέσεις για την κατασκευή του Ευρασιατικού και Ευραφρικανικού Διασυνδετηρίου Αγωγού, θα πρέπει η ΕΕ να δρομολογήσει μια εποικοδομητική ανταλλαγή απόψεων με την Άγκυρα, στο πλαίσιο του διαλόγου για το κλίμα σε ανώτατο πολιτικό επίπεδο, απ’ όπου θα προκύψουν προτάσεις για κοινή χρήση περιφερειακών ενεργειακών ροών. Επειδή το δίκτυο ηλεκτρικού ρεύματος της Τουρκίας είναι συγχρονισμένο με το ηπειρωτικό ευρωπαϊκό, η Τουρκία θα μπορούσε εν δυνάμει να ενσωματωθεί σε έναν μεγαλύτερο ηλεκτρικό χώρο, που τροφοδοτείται με ‘πράσινο ηλεκτρικό ρεύμα’. Από την άλλη, αν η Τουρκία εμποδίσει την υλοποίηση των διασυνδετηρίων αγωγών, θα μπει εμπόδιο στην Αίγυπτο και στο Ισραήλ, ακυρώνοντας έτσι την επιδιωκόμενη από την ίδια ομαλοποίηση των διπλωματικών σχέσεων με αυτές τις χώρες. Επιπλέον, η ΕΕ θα πρέπει να ακολουθεί ξεκάθαρη γραμμή έναντι της Άγκυρας.

Ως γνωστόν, κατά το παρελθόν η Τουρκία υποχώρησε, όταν φοβήθηκε την επιβολή σοβαρών οικονομικών κυρώσεων για τις παράνομες έρευνές της για φυσικό αέριο στην ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας. Γι’ αυτό και η ΕΕ θα πρέπει να καταστήσει σαφές στην τουρκική κυβέρνηση ότι τυχόν ενέργειες που θα διαταράξουν την κατασκευή του διασυνδετηρίου αγωγού μεταξύ Ελλάδας-Κύπρου θα απαντηθούν ομοίως με οικονομικά αντίμετρα. Καταληκτικά, αναφέρεται ότι η ενεργειακή μετάβαση στην Ανατολική Μεσόγειο απαιτεί περιφερειακό, αλλά και ευρωπαϊκό συντονισμό. Προς τούτο χρειάζεται ένα επαρκές πολυμερές πλαίσιο. Η καταλληλότητα του EastMed Gas Forum (EMGF) αυτή τη στιγμή είναι περιορισμένη. Στις συνόδους κορυφής του EMGF συζητούνται μεν πλέον, εκτός από θέματα σχετικά με το φυσικό αέριο, θέματα ενεργειακής μετάβασης και η καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, οι σχέσεις του EMGF με την Τουρκία, που δεν αποτελεί μέλος του, παραμένουν τεταμένες. Γι’ αυτόν τον λόγο, θα πρέπει να υπάρξουν διαβουλεύσεις υπό το φως της ενεργειακής οικονομικής επαναξιολόγησης της Ανατολικής Μεσογείου για τη δημιουργία ενός νέου περιεκτικού περιφερειακού σχήματος.